Sve započeo Pavel Šafarik
U naučnoj polemici o slovenskoj pradomovini u proteklih sto sedamdeset i četiri godine izneseno je mnoštvo pretpostavki. Međutim, malo će ko danas o tome kazati koju riječ više i eventualno navesti još neku teoriju pored one opštepoznate – karpatske. Jer, ova teorija suvereno je vladala na našim i drugim prostorima u devetnaestom i dvadesetom vijeku, a i danas se po inerciji stavlja na prvo mjesto, pri čemu nerijetko drugo ostaje upražnjeno.
Način na koji je karpatska teorija izlagana u školskim programima, javnoj upotrebi i naučnoj problematici potpuno je zaklanjao drugačije viđenje slovenske istorije i migriranja slovenskih plemena, bez obzira što su pisani izvori i brojna imena naselja i rijeka u drugim krajevima Evrope široko ukazivali na takvu mogućnost.
Temelje naučnoj potrazi za prapostojbinom Slovena postavio je slovački naučnik Pavel Jozef Šafarik u prvoj polovini 19. vijeka. Ovaj veliki proučavalac slovenske istorije i kulture je u knjizi “Slovenske starine” (1837) na osnovu analize istoriografskih izvora postavio teoriju koja je kasnije nazvana – karpatskom.
Teorija je bila široko prihvaćena i vrlo popularna u drugoj polovini 19-tog i 20-tog vijeka i po njoj se slovenska prapostojbina locirala sjeverno i sjeveroistočno od Karpata, na teritoriji Galicije, Podolije i Volinije.
Ali manje je poznato da je i sam Šafarik ukazivao na drugačije mogućnosti. Jer, ovaj je naučnik pridavao važnost i podatku ljetopisca Nestora iz 12. vijeka prema kojem su slovenska plemena isprva boravila u Podunavlju prije nego što su prešla na druge teritorije, što je u kasnijim interpretacijama obično zanemarivano.
Različiti autori slovensku prapostojbinu pronalaze na različitim stranama (sa različitom motivacijom), pa recimo postoji i teorija koju zagovaraju dva njemačka naučnika – arheolog Joakim Herman i filolog Hajnrih Kunstman, po kojoj se Sloveni nijesu kretali sa sjevera ka jugu, već obrnuto sa juga ka sjeveru. To podrazumijeva da se njihov prvobitni prostor nalazio na Balkanu. Na primjer, po ovoj teoriji Sloveni su toponime oko Iljmenskog jezera nazvali imenima koja su donijeli sa Balkana, a glavni rejoni iseljavanja po Kunstmanu bili su Dalmacija, Prevalis i Epir. Štaviše, jedan Kunstmanov etimološko-eksplikativni postupak vezan je i za ime Duklje. Ovaj autor je zaključio da su Prasloveni seleći se sa Balkana kroz Panoniju ka sjeveru donijeli ime Duklje u Dukielski prolaz u Poljskoj. Osim toga pominje i dvanaest drugih toponima iz osnove Duk koji se nalaze u slivu rijeke Njemen, najviše oko Vilne – Duki, Dukuli, Duksy, Dukšty… (Radoslav Rotković, Odakle su došli preci Crnogoraca, Podgorica, 2000, str. 40-42).
Nestorovim ukazivanjem na pradomovinu Slovena u Panoniji osobito se bavio ruski naučnik Oleg Trubačov. Često pominjanje Dunava u ruskim narodnim pjesmama navodilo je istraživače na pretpostavku da su se preci Rusa u davnini morali nalaziti mnogo bliže toj rijeci nego što se nalaze danas. „Pradomovina je po Trubačovu bila između Pribaltika i Ilira, a klin je među njima udarila najezda Kelta“ (R. Rotković, isto). Pritom se dobro mora voditi računa o sjevernoj granici Ilira – sa čim u direktnoj vezi stoji i danas široko prihvaćeno stanovište u nauci – da Iliri nijesu predstavljali homogenu etničku grupu, već da je tim imenom označavan korpus heterogenih etničkih skupina koji je naseljavao prostore od Epira na istoku pa sve do Istre i Save na zapadu, a po nekim autorima i preko Save.
Različiti autori dakle različito vide pitanje slovenske prapostojbine i drugačije govore o migracijama slovenskih plemena po evropskim prostranstvima. Poznato je da su na neka pomjeranja Slovena bitno uticali upadi drugih naroda, poput recimo dolaska Gota iz Skandinavije na prostore oko Visle na početku nove ere ili kasnijeg upada Avara, za koji se, kako znamo, tradicionalno vezuje dolazak južnih Slovena na Balkan.
Različiti izvori takođe govore o slovenskim pohodima po Evropi u savezu sa drugim narodima. Tako se govori o odlasku jednog dijela Slovena sa Vandalima, a zabilježen je i zajednički (neuspjeli) upad Saksonaca i Slovena (Veleta) u Britaniju početkom 5. vijeka, od 416. do 420. godine, o čemu svjedoči Hronika Utrehta (Cronica de Trajecto iz 15. vijeka). U ovom izvoru pripovijeda se i da je Utreht u prvim vjekovima nove vere nosio ime Viltenburh po slovenskom plemenu Viltima (Veleti). Viltenburh svakako nije slovenski izvorni oblik jer na primjer znamo da je ime grada Branibora kasnije promijenjeno u Brandenburg. Grad Viltenburh je prema autoru Hronike Utrehta postojao punih pet stotina godina, sve do oko 641. godine kada ga je osvojio posljednji franački kralj Dagoberus iz dinastije Merovinga i promijenio mu ime u Trajektum – ime Utreht je došlo kasnije (R. Rotković, isto, str. 65).
O upadu Veleta i Saksonaca u Britaniju početkom 5. vijeka govorio je i Mavro Orbin u svojoj knjizi Il Regno de gli Slavi (Kraljevstvo Slovena, Pezaro, 1601) pozivajući se pritom na druge izvore.
Tekst je preuzet s web-stranice sloveni.wordpress.com